Yaşam Bilimlerinde A'dan Z'ye Mikroskopi
Yaşam Bilimlerinde A’dan Z’ye MİKROSKOPİ
Dört yüz yılı aşkın süredir önce meraklıların, sonra doğa bilimcilerin ve 19. YY’dan itibaren de sağlık alanının olmazsa olmazı olan mikroskoplar, belki de bilim tarihinin en uzun süredir kullanılan, en yaygın ve bir o kadar da suiistimal edilen aygıtları olmuştur. Hemen her bilim laboratuvarında en az bir tane olan bu aygıtların ışığı kullanma yöntemleri büyük oranda değişmeden günümüze geldi.
Sıradan gözlem mikroskoplarının çözünürlük değerleri neredeyse 100 yıl öncesi ulaşılan düzeyde kalmış durumda. Ancak sorular ve beklenen yanıtlar çok değişti. Örneklerin canlı olması, canlılık olaylarının eş zamanlı kayıtlarının yapılması isteniyor. Bu nedenle, mikroskoplar çeşitleri ve teknolojileriyle günümüzün biliminde öncü aygıtlar olmayı sürdürüyor ve oldukça uzun süre de böyle gideceğe benziyor.
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dalı öğretim üyelesi ve KHB'nin editörü olan Prof. Dr. Alp Can bu konudaki Türkçe temel kaynak eksikliğini görerek geçtiğimiz günlerde Ankara Nobel Tıp Kitabevi Yayınlarından muhteşem bir esere imza attı. Hocamız, "Kök Hücre”den sonra bir başka boşluğu doldurmak için yine büyük emek vermiş; bu kez geçmişten, 420 yıl öncesinden başlayıp geleceğe doğru uzanan önemli bir kaynakla karşımızda: Yaşam Bilimlerinde A’dan Z’ye MİKROSKOPİ. Önsöz’ünde bu kitabı kaleme alma amacının "mikroskobu her düzeyde kullanan, kullanmaya yeni başlayan kişiler için temelde pek değişmeyen ilkeleri ve mikroskop tasarımlarını pratik olarak aktaran Türkçe bir başvuru kaynağı oluşturmaktı” diyor ve ekliyor "dilimizde bu kapsamda, yazılmış bir kaynağa rastlamadım”. "Bakmaktan görmeye, görmekten anlamaya…” diyor kitabın girişinde Prof. Can. Ben de "anladığını iyi anlatmaya…” diye küçük bir ek yapmak istiyorum. Çünkü bilim dünyasında, anladığınız bilgiyi iyi anlatmak için iyi kanıtlara ihtiyaç vardır ve mikroskop ile elde edilen görseller de bunun en önemli araçlarıdır.
Prof. Dr. Alp Can da mikroskobun uzun öyküsü ile başlıyor 348 sayfalık kitabına. Tarihini son derece akılcı ve akıcı aktararak başladığı birinci bölüm dünyadaki gelişmelerin yanı sıra ülkemizdeki mikroskopi tarihinin geçmişini de kayıt altına alıyor. Tarihçeden sonra kitabın optik mikroskobu ile ilgili bölümleri başlıyor. "Işığın Göz Kırpışları” olarak adlandırılan bu bölümlerin ilkinde optiğin ve mikroskopinin temel kavramları ele alınıyor. Foton ve elektronun özellikleri, maddeyle etkileşimi örneklerle ve özgün çizimlerle sunuluyor. Üçüncü bölümde ışık mikroskobunun mekanik ve optik bölümleri hakkında ayrıntılı bilgi, resim ve tablolarla destekleniyor. Kuramsal bilginin yanında pratik bilgilere de yer verilen kitapta dördüncü bölüm ışık mikroskobunda kontrast artırma teknikleri olan aydınlık alan, karanlık alan, faz kontrast, diferansiyel interferans kontrast ve Hoffman modülasyon kontrast tekniklerine ayrılmış durumda. Prof. Can kendi arşivinden çok sayıda mikrografla desteklediği bu bölümlerde ilgili tekniğin ayarlarının da nasıl yapılacağını basamak basamak aktarıyor. Beşinci bölüm flüoresan mikroskobu ve flüoresan temelli diğer mikroskopi yöntemlerine ayrılmış durumda. Yaklaşık 70 sayfadan oluşan bu bölümde floresan mikroskobiye ve flüoroforlara ilişkin temel bilgiler verildikten sonra geniş alan, konfokal, multifoton, TIRF, süper çözünürlük ve ışık tabakası gibi günümüzün ileri mikroskopi türleri örneklerle yer alıyor. Işık mikroskobuna ayrılan altıncı bölüm ise ışık mikroskobunun kullanım pratiklerini, bir mikroskop odasının nasıl olması gerektiğini, lamba ve lazer güvenlik önlemlerini, uygun objektif seçiminin nasıl yapılması gerektiği ve mikroskobun temizliği gibi konuları içeriyor. Bu bölümde sorun giderme tablolarında da yer verilmiş durumda.
Kitabın elektron mikroskobuna ayrılmış bölümlerinin adı "Enerji Dokunuşları”. Yedinci bölümde elektron mikroskobiye giriş ve geçirimli elektron mikroskobu ele alınırken, sekizince bölümde taramalı elektron mikroskobunun yanı sıra çevresel SEM, STEM ve FIB-SEM gibi nispeten daha güncel tekniklere yer veriliyor.
Üçüncü kısım tamamen stereomikroskopiye ayrılmış olan "Yaşamın Gerçek Yüzü” olarak sunuluyor okuyucuya. Dördüncü kısım ise "Bir Fotoğraf Alabilir miyiz?” benzetmesiyle sunulan dijital fotomikrografiye ayrılmış durumda. Bu bölümde Prof. Alp Can tüm kamera ve dedektör teknolojilerinden, dijital dosya formatlarından mikrografların hazırlanması ve sunumuna değin çok sayıda teorik ve pratik bilgiyi bizlerle paylaşıyor.
Prof. Alp Can bu kitabında 298'i kendi laboratuvarlarında birlikte çalıştığı çok sayıda araştırmacıyla elde etmiş olduğu ve yıllar içinde önemli bir arşiv haline gelen fotomikrograf örneklerinden seçmiş. O nedenle Teşekkür bölümünde çok sayıda araştırmacıya teşekkür ediyor. Az sayıda mikrograf ise dış kaynaklardan izinle alınmış.
Bu özgün eserin önemli bir özelliği de mikroskopiye ilişkin karmaşık bilgilerin Panel veya Tablo biçiminde sunulmuş olması. Örneğin; ışık mikroskobunun en temel ayarlarından birisi olan Köhler Aydınlatma Ayarı son derece zengin görseller eşliğinde adım adım verilmiş (Bkz. Resim). Kitapta buna benzer toplam 18 Panel ve 40 Tablo yer almakta. Bilim ve teknolojinin dili, bilindiği üzere, büyük oranda İngilizcenin etkisi altına girmiş durumda. Bu durumda İngilizceden başka bir dilde kitap yazmak gerektiğinde terimleri, taşıdığı anlamı yitirmeden Türkçeye çevirmek; yanı sıra yabancı literatürü izleyenler için de yaygın kullanılan İngilizcedeki karşılığını ek olarak vermek gerekiyor. Prof. Can da bu eserinde bu yolu izlemiş ve Türkçe terimlerin hemen sonrasına İngilizcelerini de eklemiş. Ayrıca kitabın sonunda mikroskopide en çok kullanılan 266 terimin İngilizce-Türkçe karşılıklarının listesi verilmiş durumda. Alp Hoca, Kök Hücre kitabında olduğu gibi bu kitabında da Türkçe bilim sözlüğüne çok sayıda terimi öneriyor.
30 yılı aşkın süredir elde ettiği mikrograflarıyla süslenen MİKROSKOPİ, Dr. Alp Can’ın yılların içinden süzülüp gelen dikkatli deneyimlerini biz okurlara aktarması anlamına geliyor. Eser, etkili ve özgün görsel içerdiğinden dolayı okuması ve anlaşılması kolay olduğu kadar aynı zamanda göze hitap eden bir renk cümbüşü de. "Yaşam Bilimlerinde A’dan Z’ye MİKROSKOPİ” yaşam bilimleri alanında; mikroskop kullanan tüm bilim insanları için büyük bir bilgi birikimi ve deneyimle; güzel Türkçemizle yazılmış temel bir masaüstü kitabı olarak hazırlanmış. Kuşkusuz, lisans ve lisansüstü derslerde kaynak kitap olmayı çoktan hak ediyor. Bitirirken… Kameradan "bakan ve gören” bir yönetmenin iyi bir senaryoyu bizlere etkileyici olarak sunması gibi, Prof. Dr. Alp Can da bilimsel bulguları uygun mikroskopi tekniğiyle "bakıp”, "görüp”, gördüğümüzü de en iyi biçimde "sunmanın tüm doğru yollarını” bir yönetmen ustalığıyla aktarıyor bizlere kitabında.
Keyifli okumalar dileğiyle.
Prof. Dr. Çiler ÇELİK